Người Cơ-tu

[Robot]

Cuộc khám phá của Giáo sư Kaj Arhem: "Gặp những người vào rừng với chiếc lá thần trên tay"


Giáo sư Kaj bên giàn phơi của người Cơ-tu.
"Trên thế giới, cho đến thế kỷ XXI này, vẫn còn nhiều người thiếu hiểu biết về người Cơ-tu ở Việt Nam, và họ vẫn tiếp tục nhìn tộc người này qua con mắt của người lính Pháp mang tên Le Pichon trong cuốn Les chaseurs de sang (Những người săn máu) công bố năm 1938 trên số 20 của Tạp chí BAVH - Những người bạn Huế xưa. Tôi không nghĩ rằng mọi việc lại có thể như vậy. Và tôi đến Việt Nam".



Kaj Arhem - giáo sư nổi tiếng về nhân học và dân tộc học tại Trường Đại học Gotenborg (Thụy Điển) đã rong ruổi nhiều năm để tiến hành những công trình nghiên cứu của mình tại nhiều nước châu Phi và châu Mỹ, là tác giả của nhiều cuốn sách đặc sắc - đã nói như vậy.

Bố con Nikolas đến với những người dân Cơ-tu - trong những căn nhà hình mai rùa nằm rải rác trên đỉnh núi. Nhiều dân làng nhìn những người da trắng cao lớn kỳ lạ này như những linh hồn lạc lối hiện hình, về đây không rõ đem lại điều may hay điều rủi cho họ. Dần dà, những già làng đã hào hứng kể cho họ nghe chuyện con thỏ ranh mãnh và chuyện nguồn gốc người Cơ-tu.Và sau những ngày tắm sông, lội ruộng, bị vắt và đỉa cắn, dám ăn cả đầu chuột, bố con Nikolas đã được họ đãi món đặc biệt: món thịt chuột rừng - những con "cụ" nhất. Thế là thành thượng khách.

Và mùa xuân này, trên những mảnh đất nhú chồi xuân của người Cơ-tu, sẽ lại in dấu chân của gia đình vị giáo sư người Thụy Điển yêu Việt Nam này.


Ông vừa ngẩng đầu lên từ chiếc máy vi tính với cuốn phim tài liệu chứa đựng kết quả nghiên cứu điền dã về người Cơ-tu ở Việt Nam. Trong căn phòng tại một khách sạn nhỏ ở phố Thi Sách (Hà Nội) không chỉ có mình ông. Sự đam mê của vị giáo sư yêu Việt Nam này còn kéo theo cả nhà đến đây. Vợ ông - người gốc Colombia, vốn là một kiến trúc sư, đi về Thụy Điển - Việt Nam như đi chợ. Cậu con trai cưng tên Nikolas - một nhà nghiên cứu trẻ kiêm làm phim và là cánh tay đắc lực cho bố. Nhà nghiên cứu mới bắt đầu sự nghiệp này đã quay được những thước phim tài liệu quý giá về cuộc sống và phong tục của người Cơ-tu.

Duyên nợ bắt đầu cách đây nhiều năm, khi Kaj tìm thấy cuốn Những người săn máu trong một thư viện tại Mỹ. Tác giả của cuốn sách - một người lính đã từng tham dự cuộc chiến tranh tại VN thời ấy - bên cạnh việc miêu tả một số phong tục của người Cơ-tu có nói đến tục săn máu - một hủ tục man rợ. Với sự nhạy cảm và kinh nghiệm của mình, Giáo sư Kaj cảm thấy có nhiều nghi vấn. Và ông đã vận động để Trường Đại học Gotenborg kết hợp với Viện Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam thực hiện một dự án nghiên cứu sâu sắc và toàn diện về người Cơ-tu, mà những khảo sát ban đầu do hai cha con ông kết hợp với nhà nghiên cứu Lưu Hùng - Viện Dân tộc học, đã vô tình như một cuộc phản biện lại cái nhìn méo mó cách đây hơn nửa thế kỷ của Le Pichon.




Đồ vật trang trí trong nhà Gươl của người Cơ-tu.



Vợ của GS Kaj Arhem trong một cuộc ngao du trên dòng kênh.



Nikolas và một gia đình Cơ-tu tại Quảng Nam.

[Robot]

Trò chuyện với Giáo sư Kaj Arhem

Một thế giới kỳ thú vấn vít những điều bí ẩn

* Ngoài một dự án nghiên cứu mang tính nghề nghiệp, còn điều gì riêng tư đã gọi nỗi đam mê đến cùng ông?

- Từ năm 1996, tôi đã có một ấn tượng rất đẹp về cách đối xử của người VN dành cho tôi. Tôi đã đi nhiều nơi ở châu Phi và châu Mỹ, nhưng VN làm cho tôi quyến luyến đặc biệt. Và các đồng nghiệp tại Bảo tàng Dân tộc học VN - sự nhiệt tình của họ cũng đã làm tôi rất xúc động.

...Đứa trẻ còn trong bụng mẹ cũng được chia phần thịt săn được. Khách cũng có phần. Nam đánh trống chiêng, nhảy múa. Nữ khoe mình say đắm trong điệu múa Dạ dạ biểu lộ niềm vui. Con chó săn cũng được bón vào mõm một miếng. Nhà Gươl (nhà rông) đang đốt lửa. Này lửa nồng rượu đậm. Trong góc nhà lủng liểng những chiếc bẫy chuột.(*)

* Cuốn sách của Le Pichon cách đây hơn nửa thế kỷ đã miêu tả người Cơ-tu như một tộc người tốt bụng nhưng sống trong mông muội. Còn ấn tượng của ông khi đi vào những ngôi làng Cơ-tu tại Quảng Nam?

- Khi tôi đến, nhiều người trong số họ đã mặc quần áo như người Kinh. Họ có điện, tivi, xe đạp và xe máy, cách tổ chức cuộc sống hiện đại, khác hẳn cách nhìn của Le Pichon, không có dấu vết gì của tục săn máu mà ông ta đã miêu tả. Và một điều thú vị là dưới cái vẻ ngoài hiện đại đó, chất truyền thống trong văn hóa của dân tộc này vẫn là một mạch ngầm mạnh mẽ.

Tôi đặc biệt thích thú khi thấy người Cơ-tu đi vào rừng với một chiếc "lá thần" trên tay để mong gặp may mắn. Họ trò chuyện hằng ngày với những linh hồn mà theo họ thì trà trộn chung quanh. Và vì thế, vị thế của người phụ nữ trong xã hội Cơ-tu thật đặc biệt.

Quyền lực tâm linh của đàn bà

...Kìa lễ đâm trâu mừng nhà rông hoàn thành.

...Đàn bà uyển chuyển ngửa tay uốn mình theo điệu múa Dạ dạ. Đàn ông đeo mặt nạ múa khiên, lắc mình dồn dập theo vũ khúc Ting tung hoặc Prlư. Chàng trai nhảy đẹp nhất đứng giữa... Ánh mắt đắm đuối của cô gái đẹp nhất làng hút theo. Từ nhỏ tới lớn, anh chàng đã được luyện nhiều cuộc ting tung, hàng ngàn lần được nghe những trai bản, già làng dạy cách tán gái, dạy làm rẫy, săn bắt và nhảy múa cho tiếng chiêng cứ treo mãi, ngân không dứt trên nóc nhà Gươl. Anh chàng đang luyện cho lễ đâm trâu sau này, khi chính anh ta là chủ lễ. Chừng đó, anh ta mang con trâu đẹp tới đền đáp ơn sinh thành dưỡng dục của cha mẹ người con gái xinh đẹp đảm lược nhất làng...

* Cách chung sống với "ma" của người Cơ-tu có một vẻ thuần phác đặc biệt. Lẽ nào ông nhận ra có điểm gì chung giữa những linh hồn và người đàn bà ?

- Người Cơ-tu theo phụ quyền. Đàn ông có quyền lực nhất về chính trị, nhưng cuối cùng, phụ nữ lại là người có nhiều quyền lực hơn. Vì họ quan niệm rằng phụ nữ là những kẻ yếu. Vì kẻ yếu nên những linh hồn dễ dàng nhập vào họ. Phụ nữ trò chuyện được với những linh hồn, vì thế họ mang trong mình sức mạnh tâm linh. Họ cũng chính là nguồn an ủi. Và thế là mọi người đều tôn trọng, kính nể những người phụ nữ.

Tôi tin chắc rằng mình không hẳn thuộc về Thụy Điển

* Sự say mê của ông đã cuốn theo sự say mê của cả nhà và từ bỏ tiện nghi ở một nước có mức sống cao như Thụy Điển, chật vật leo núi mùa nắng cũng như mùa mưa lũ, chịu sinh hoạt thiếu thốn kham khổ, tắm sông, ăn những món ăn xa lạ... Vậy điều hấp dẫn ở đây có phải do sự khác biệt và những chuyện lạ?

- Khi mà mình thực sự muốn nghiên cứu, thực sự quan tâm, tìm hiểu thì sẽ thành đam mê. VN thực sự hấp dẫn chúng tôi. Ở VN thật là vui. Tôi nhớ những người Cơ-tu, nhớ sự ân cần, chất phác của họ. Mỗi lần quay về Thụy Điển, tôi lại muốn trở lại VN. Và khi ở VN, tôi tin chắc rằng mình không hẳn thuộc về Thụy Điển. Tôi thực sự nghĩ rằng tôi sẽ không tiêu tốn cả cuộc đời mình với người Thụy Điển. Khoảng cuối năm 2005, dự án này sẽ kết thúc. Ngoài những báo cáo sơ bộ và phim ảnh, tôi đang viết một cuốn sách về họ. Và mong rằng lại có dịp để trở lại VN - miền đất mà tôi và cả nhà cùng quyến luyến.

* Xin cảm ơn ông!

...Trong làng, bên kia núi lại có đám cưới. Những tấm thổ cẩm sặc sỡ được chăng ngang làm chói rực gian giữa nhà trai. Ngoài cửa kia, nhà gái cũng vừa tới. Kìa họ đã bước qua chiếc rìu đặt ở bậc cầu thang. Mẹ chú rể vảy nước phép lên người cô dâu và bôi lên trán cô để khoe với dân làng rằng con dâu nhà này trong trắng.

Nói nhún nói nhường vậy thôi, chứ mẹ chú rể đã chuẩn bị cho đôi trẻ một cái nồi nhỏ để sau lễ pơ-dum - lễ thành thân bên bếp lửa, đôi trẻ còn ra ăn riêng. Bà sẽ dặn chúng phải kiêng ăn những trái cây, rau quả có con ma mạnh, ma dữ như quả chuối tiêu, bầu bí, thịt trâu to bò lớn, tình vợ chồng vậy mới được bền lâu. Cưới xin là hệ trọng. Tục lệ của người Cơ -tu theo ân nghĩa dài lâu. Nhà trai phải ân tình thâm hậu với nhà gái, rằng đã mang nặng đẻ đau nuôi dạy con dâu nhà tôi nên người.

(*) Những đoạn in nghiêng trong khung được trích trong tài liệu của Giáo sư Kaj Arhem

Võ Thị Hảo