Ca dao

[Robot]

BIÊN KHẢO

Tính cách Nam bộ qua biểu trưng ca dao

TRẦN VĂN NAM

Biểu trưng nói một cách đơn giản là dùng cái A để nói cái B. Chẳng hạn, cặp biểu trưng "cá chậu - chim lồng" biểu trưng cho cảnh tù túng của một ai đó, trong ca dao thường có biểu trưng cho người con gái có chồng (mà không hạnh phúc).

Biểu trưng bao giờ cũng gắn với văn hóa tộc người và vùng đất bởi quá trình biểu trưng hóa (quá trình liên tưởng so sánh giữa cái biểu đạt và cái được biểu đạt) bị sự chi phối của môi trường tự nhiên và hoàn cảnh xã hội. Xuất phát từ luận điểm này, chúng tôi tìm hiểu tính cách người Việt Nam bộ qua các biểu trưng ca dao.

Biểu trưng với tinh thần trọng nghĩa khinh tài

Trọng nghĩa là tinh thần của những con người nghĩa khí, những con người sẵn sàng xả thân mình để cứu người, để làm những việc mà họ cho là hợp với đạo lý và lòng trung thành. Lục Vân Tiên, Hớn Minh của Nguyễn Đình Chiểu cũng là những nhân vật được xây dựng trên tinh thần "Nhớ câu kiến nghĩa bất vi, làm người thế ấy cũng phi anh hùng". Tác giả ca dao Nam bộ thường xuyên nói về chữ nghĩa cũng trên tinh thần đó. Trọng nghĩa là thái độ ứng xử của người Việt Nam nói chung chứ không riêng của người Việt Nam bộ. Có điều, đây là một nét trội trong tính cách của người dân vùng đất mới. Họ vốn là những lưu dân đi tìm sự sống trong muôn ngàn cái chết. Qua nhiều lần thoát hiểm nhờ sự liên kết, nhờ tinh thần hoạn nạn tương cứu, sanh tử bất ly, họ càng thấm thía thế nào là tình huynh đệ hào hiệp. Trọng nghĩa gắn với khinh tài. Nếu người xưa đã từng cay đắng nhận rằng "nén bạc đâm toạc tờ giấy" hoặc chua chát "có tiền mua tiên cũng được" thì tác giả ca dao Nam bộ khẳng định:

Tiền tài như phấn thổ,
Nghĩa trọng tợ thiên kim
Con le le mấy thuở chết chìm
Người bạc tình bạc nghĩa kiếm tìm làm chi.

Phấn thổ (bụi đất) và thiên kim (ngàn vàng) trong bài ca dao mang ý nghĩa biểu trưng. Sự đối lập của hai hình ảnh nầy chính là sự đối lập giữa cái tầm thường và cái cao quí. Nếu có cái gọi là bên trọng bên khinh thì nghĩa là bên trọng, tiền tài là bên khinh. Bài ca trên còn một dị bản như là bằng chứng về sự phổ biến của thái độ trọng nghĩa khinh tài:

Tiền tài như phấn thổ,
Nhân nghĩa tựa thiên kim
Đứt dây nên gỗ mới chìm
Người bất nhân bất nghĩa kiếm tìm làm chi.

Biểu trưng vàng trong bài ca trên đã từng được tác giả ca dao Nam bộ sử dụng. Nghĩa khái quát nhất, tập trung nhất của vàng là biểu trưng cho cái quý giá. Đó là cái quý giá về vật chất, quý giá về tinh thần và con người quý giá. Vàng trong lòng vàng biểu trưng cho lòng chung thủy trong tình yêu:

Bướm ong bay lượn rộn ràng,
Em nguyền giữ tấm lòng vàng với anh.

[Robot]

Trong ca dao Nam bộ, vàng thường xuất hiện với đá cùng với cách nói nghĩa đá vàng. Ở đây tác giả dân gian không nhầm so sánh giá trị hơn kém giữa chúng mà hướng tới đặc điểm chung của hai loại chất. Đá và vàng đều có khả năng tồn tại lâu dài, bền vững cho nên chúng biểu trưng cho nghĩa sắt son:

Ví dầu nước chảy đá mòn,
Xa nhau nghìn dặm lòng còn nhớ thương.

Người nghĩa khí một mặt sẵn sàng xả thân vì nghĩa xem tiền tài như cỏ rác, một mặt chấp nhận cảnh sống bần hàn để giữ tròn đạo nghĩa qua hình ảnh biểu trưng của hai đại đệ tử Khổng giáo, Tăng Sâm và Tử Lộ:

Anh tỉ phận anh
Thà ở lều tranh
Như thầy Tăng, thầy Lộ,
Chớ không ham mộ
Của Vương Khải, Thạch Sùng,
Đạo người anh giữ vẹn, bần cùng sá bao.

Ca dao Bắc bộ (ca dao các vùng khác nói chung) không thiếu những bài nói về tình nghĩa, nghĩa bạn bè, nghĩa đồng bào, tình nghĩa lứa đôi... với những hình ảnh biểu trưng như bầu bí, nhiễu điều - giá gương... bằng một giọng điệu nhẹ nhàng:

Bầu ơi, thương lấy bí cùng,
Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn.
(Ca dao Bắc bộ )

Ca dao Nam bộ cũng với tinh thần trọng nghĩa ấy nhưng được thể hiện bằng tình huống và thái độ mạnh mẽ với biểu trưng sống qua hình ảnh ruột thắt gan bào:

Ngó lên trời mây bay vần vũ,
Ngó xuống âm phủ đủ mặt bá quan,
Ngó lên Nam Vang thấy cây trăm thước,
Nhìn sông Trước thấy sóng bủa lao xao,
Anh thương em ruột thắt gan bào,
Biết em có thương lại chút nào hay không?

Đạo nghĩa hay điệu nghệ là luật lệ riêng của lưu dân thời kỳ khai hoang, những người bị giai cấp cầm quyền coi là kẻ tiểu nhân dốt nát. Lưu dân thú nhận sự dốt nát của họ bằng thái độ tự tôn. Họ bất cần bọn quan lại và luật lệ của chúng, để rồi hướng tới tinh thần điệu nghệ. Điệu (đạo), là lòng từ bi bác ái, tình nghĩa giữa con người, Nghệ (nghĩa) là nghĩa khí, không lợi dụng quyền thế lấn áp kẻ yếu, không hại kẻ thất thế, ăn ở thủy chung, kết giao không tính toán thiệt hơn, dám liều thân giúp người... Quan niệm điệu nghệ tạo nên một kiểu anh hùng, một kiểu quân tử bình dân. Biểu trưng chim quyên, một biểu trưng riêng của ca dao phương Nam, là hình ảnh của kiểu quân tử bình dân đó:

Chim quyên xuống đất ăn trùn
Anh hùng lỡ vận lên rừng đốt than.

Chính quan niệm điệu nghệ đề cao con người không phải ở tiền bạc, địa vị, dòng dõi mà ở thái độ sống tích cực, sống có nghĩa khí, sống với tinh thần: "bần tiện chi giao mạc khả vong, lâm nguy bất cứu mạc anh hùng". Quan niệm điệu nghệ cho người ta luôn luôn mở rộng cửa đón tiếp mọi người không phân biệt tốt xấu giàu nghèo trong quá khứ. Nếu biết điệu nghệ thì mọi việc có thể giải quyết trong tình anh em không cần đến pháp luật và quan lại: Đấng trượng phu đừng thù mới đáng, đấng anh hùng đừng oán mới hay.

Cuối cùng, người nghĩa vẫn là những con người bình dị qua hình ảnh "con chim nho nhỏ" trong ca dao Nam bộ. Công thức "con chim nho nhỏ" thường mở đầu cho lời khuyên nhủ, mong ước. Lời khuyên nhủ thường phải là lời của một ai đó cho nên hình ảnh trên biểu trưng cho con người biết trân trọng, giữ gìn đạo lý:

Con chim nho nhỏ,
Cái lông nó đỏ,
Cái mỏ nó vàng,
Nó kêu người ở trong làng,
Đừng ham lãnh lụa phụ phàng vải bô.

[Robot]

Biểu trưng với tính cách ngang tàng

Lối sống ngang tàng là hệ quả của tinh thần nghĩa khí hào hiệp trong con người Nam bộ. Những con người tứ chiếng từ những huyện phủ khác nhau về vùng đất mới mang trong mình nhiều chất phản kháng, ít chịu sự ràng buộc của lễ giáo, không bao giờ bị khuất phục. Họ chấp nhận mọi hiểm nguy, mọi thử thách (nắng mai - mưa chiều) thậm chí trong những hoàn cảnh nhất định, họ đã phải liều:

Ra đi là sự đánh liều,
Nắng mai không biết, mưa chiều không hay.

Cho dù phải luôn luôn đối mặt với tình huống khó khăn kiểu nắng mai - mưa chiều, người Nam bộ vẫn muốn khám phá cuộc sống bất chấp non cao sông sâu:

Lên non mới biết non cao,
Xuống sông mới biết chỗ nào cạn sâu.

Con người Nam bộ ngang tàng được thể hiện qua các biểu trưng chim, cây là con người cứng cỏi giữa cuộc đời. Chim biểu trưng cho con người sống giữa cuộc đời rộng lớn, đầy biến động. Đó là con người đi xa, người có chí khí thường là người đàn ông. Đó là chim trong các hình ảnh cánh chim hồng, chim khôn, chim kia sớt cá, chim trên rừng, chim bay về rừng, chim bay, chim trời, cánh chim...

Bể sâu con cá vẫy vùng,
Trời cao muôn trượng, cánh chim hồng cao bay.

Cây cứng lá dai là khí phách của người không biết luồn cúi, không sợ uy quyền:

Trời sinh cây cứng lá dai,
Gió lay mặc gió chiều ai không chiều.

Ngang tàng có nghĩa là dám sống, sống hết mình đúng với chính mình, dám tin vào chân lý cuộc sống, tin vào tình yêu như hình ảnh cây khô chết đứng:

Cây khô chết đứng giữa trời,
Chết thời chịu chết không quên lời anh than.

Chấp nhận tất cả rủi ro trên con đường phiêu bạt, người Nam bộ coi nhẹ tính mạng nên sống ngang tàng. Mặt khác, việc khai thác vùng đất mới đầy gian khổ hiểm nguy cũng góp phần tôi luyện tính cách trên. Nhưng cần phải thấy rằng, ngang tàng ở đây không phải là phá phách, là làm loạn. Ngang tàng là một nét nhân cách Nam bộ, đó là những con người không chấp nhận sống mà phải cầu xin, phải khuất phục trước bạo lực. Đó là những con người vươn tới những điều to tát, không quan tâm đến những cái vụn vặt. Có thể trong cuộc sống hiện đại, đây đó vẫn có những con người Nam bộ tầm thường. Điều này không có gì lạ. Nhưng trong ca dao, người Nam bộ hướng tới một cánh nhạn bay cao quí mà không thèm để ý đến chim sâu tầm thường. Và nếu chàng trai nào chỉ muốn bắt chim sâu thì sẽ bị chê cười:

Bình tích thủy đựng bông hoa lý,
Chén chung vàng đựng nhụy bông ngâu,
Trách ai làm trai hưu nhãn vô châu,
Chim oanh không bắn, bắn con chim sâu đậu nhành tùng.

Lối sống ngang tàng gắn với một thái độ dứt khoát kiểu đã tròn cho ra tròn, vuông cho ra vuông. Một số không ít ca dao Nam bộ biểu lộ thái độ quyết liệt bằng các phân biệt rạch ròi giữa đỏ và đen, giữa tốt với xấu giữa Nguyệt Nga - Vân Tiên với cha con Bùi Kiệm:

Con rắn hổ nó mổ con rắn rồng,
Tiền kẽm xỉa với tiền kẽm tiền đồng xỉa riêng.
Nguyệt Nga kết với Vân Tiên,
Cha con Bùi Kiệm ngồi riêng một mình.

Tóm lại, tính cách Nam bộ vẫn là tính cách Việt Nam, vẫn là những con người yêu nước có tinh thần dân tộc đã từng dũng cảm chiến đấu chống ngoại xâm... Ở đây chúng tôi chỉ nêu ra hai nét nổi trội của tính cách người Việt Nam bộ được khắc họa trong ca dao.

T.V.N

[Robot]

BÌNH THUẬN
Ca dao về đặc sản địa phương

Quê hương mình dải đất hiền lành cực Nam Trung bộ, mạn đông giáp biển, phía Tây núi rừng ôm ấp. Địa thế ấy tạo con người bản tính cần cù lao động, giỏi chống chọi với thiên nhiên để sinh tồn. Trời đất thương tình cho tôm cá đầy biển, xứ Phan từ lâu nổi danh một trong ba ngư trường đánh bắt hải sản lớn nhất cả nước.



Chẳng thế mà ông bà mình có câu:

“Cơm nai – rịa
Cá rí – rang”

Chẳng cần nói thêm cũng đủ tự hào đến dường nào. Lang thang dọc suốt từ Gành Son vào đến ngãnh Tam Tân, màu xanh biêng biếc biển khơi ấp ôm cát trắng, vỗ về hàng dương rì rào mê mẩn bao trái tim lãng tử. Ai từng đến quê mình chẳng quên được ngồn ngộn cá mắm, cua tôm, thưởng thức đến ngán ngẩm. Trong số quà biển khơi ấy, nổi bật tiếng tăm “hàng trưởng lão” có cá mòi. Cá mòi nhiều vô số kể. Câu chuyện kháng chiến gắn bó với cá mòi đã in hằn vào sử sách. Thời chống Pháp, quân dân khu căn cứ cách mạng ven biển đánh bắt cá mòi cải thiện bữa ăn. Cá được đem phơi khô, làm mắm, làm dầu cá mòi. Cá mòi quyến rũ bao tâm hồn, đi thẳng vào kho tàng văn học dân gian truyền khẩu đời này sang đời khác:

“Cá mòi Phan Thiết
Sò huyết Ô Loan”

Đem cá nướng lên lửa than hồng cho vàng vảy. Đâm chén mắm đọt me non đầu mùa, rưới lên. Cơm vừa chín tới thơm hương lúa mới, ăn mải miết quên no bụng. Rồi cây mít sau hè có trái mít non “bị điếc” – chẳng chịu lớn. Khèo rụng xuống đem vào nhà bỏ vỏ xanh bên ngoài, thái mỏng kho cùng cá mòi. Món nhắm bình dân say xỉn cùng đất trời.

Bình dân đến vậy, lại hóa sang trọng trong lễ cưới hỏi ngày xưa. Các cụ linh hoạt, sử dụng ngay sản vật độc đáo biển khơi làm cỗ bàn thêm tươm tất. Thật vậy:

“Tiếng đồn chị Bốn có duyên
Anh Bốn đi cưới một thiên cá mòi
Chẳng tin dỡ thử lên coi
Mít non ở dưới cá mòi ở trên”.

Hoặc như:

“Cô kia bới tóc cánh tiên
Ghe bầu đi cưới một thiên cá mòi
Không tin dỡ thử lên coi
Rau răm ở dưới cá mòi ở trên”

Xứ Phan thuở cư dân Nam – Ngãi – Bình – Phú hiện hữu qua từng lời ca dao làm hậu thế phải tròn xoe khi lần giở lại từng thư tịch cũ. Nhắm mắt tưởng tượng dường như hôm qua vừa xảy ra, hình dung rõ khung cảnh cưới hỏi. Ghe bầu – vật thể đặc trưng của miền Ngũ Quảng rong ruổi phương Nam tìm vùng đất mới. Khi yên bình đất lành, lại cũng chiếc ghe bầu ấy lênh đênh tính chuyện đời người cưới vợ, gả chồng nên duyên mới duy trì cuộc sống phồn thịnh. Sản vật quê biển đi vào từng lời ca tự nhiên đến mộc mạc “một thiên cá mòi...” – đơn vị đo lường miền Ngũ Quảng chứng tỏ tấm lòng hào phóng biển khơi của ngư dân quyện chặt đời mình cùng sóng nước.

Lời hát mộc mạc ấy lại vang lên, rủ nhau giã từ biển lên đồng. Chân bước theo cơn gió khắp nẻo cùng quê, trên bờ dưới ruộng. Sản vật quê mùa cánh đồng nhỏ hẹp, quanh năm bao bọc bởi núi rừng biển cả, quanh năm khát nước lại lưu mãi tiếng thơm.

“Tiếng đồn Đại Nẫm nhiều xoài
Xuân Phong nhiều cốm, Phú Tài mạch nha”

Cốm – tốn biết bao giấy mực, chữ nghĩa luận bàn quà độc đáo này. Chẳng dám sang trọng sánh cùng “cốm làng vòng” bọc lá sen xứ Bắc. Tuy vậy, đâu kém phần tinh túy, dư thừa nét quyến rũ. Nếp ba tháng rang lên, ngào nước đường, đóng thành miếng vuông vức gọn trong bàn tay. Nói đơn giản, để khi cầm trên tay miếng cốm trắng tinh, thoảng hương sữa, lạo xạo vị đường cát, mới thấm thía cả quá trình lao động tích cực, qua nhiều công đoạn. Ai từng đến quê biển, khi về đâu quên mua vài bọc cốm trắng tinh làm quà cho người thân.

Ba làng Đại Nẫm, Xuân Phong, Phú Tài xưa thuộc tổng Lại An, phủ Hàm Thuận (Hàm Thuận Bắc ngày nay). Giờ đây, tên gọi đã thay đổi, địa giới hành chính thuộc thành phố Phan Thiết. Vẫn còn đó những vườn xoài trĩu quả của nhà vườn Phong Nẫm, Phú Hội; vẫn còn đó những miếng cốm sữa ngọt ngào hương đường cát. Duy có món mạch nha đã thất truyền.

Đi giữa bạt ngàn thanh long đỏ au, lại được nghe thêm tên gọi trìu mến mà người ta đặt cho xứ Phan “vương quốc thanh long”. Rồi mai đây hậu thế lại được tự hào có sản vật thanh long làm nổi danh quê hương xứ sở. Êm đềm, trầm bổng thay lời ca dao làm sống mãi giá trị văn hóa quê mình mà cha ông lưu truyền. Ta lại vẫy tay chào đón bạn bè khắp nơi về thăm dải đất yên bình bên bờ biển xanh. Ta lại mời nhau đặc sản đã đi vào trong lòng quê hương trầm bổng từng lời ca dao.

(Theo binhthuantoday)