Ô nhiễm vùng cực

[Robot]

Bắc Cực, nơi hội tụ của... chất độc công nghiệp

Đối với nhiều người, Bắc Cực đồng nghĩa với một môi trường khắc nghiệt song nguyên sơ. Tuy nhiên, trớ trêu thay, người dân bản địa và động vật săn mồi tại vùng này lại ngày càng phơi nhiễm với nhiều hoá chất nhất trên Trái đất.

Nhiều nghiên cứu trong những thập kỷ gần đây cho thấy các loài động vật từ gấu vùng cực cho tới cá voi, chứ chưa nói gì tới các dân tộc bản địa như người Eskimo hoặc Inuit, mang mức hoá chất nhân tạo cực cao trong cơ thể. Những độc tố này bao gồm các chất ô nhiễm công nghiệp như dioxin và các chất PCB (được dùng rộng rãi trong những năm 1970), cùng các hợp chất mới hơn được sử dụng làm chất chống cháy hoặc chống bẩn.

Các loại hoá chất ô nhiễm trên tới Bắc Cực nhờ gió và các dòng hải lưu. Theo Susan Sang, một nhà quản lý cao cấp đồng thời là chuyên gia Bắc Cực của Quỹ Quốc tế bảo vệ Thiên nhiên (WWF) tại Canada, những hoá chất tích tụ trong cơ thể động vật và con người bắt nguồn từ chính chúng ta.

Trong nhiều thập kỷ, các nhà khoa học đã nghiên cứu mức độc tố ở người và động vật tại Bắc Cực cũng như truy tìm nguồn gốc ô nhiễm. Peter Ross là nhà nghiên cứu chất độc ở động vật biển có vú, thuộc Cục Ngư nghiệp và Đại dương Canada. Ông nói rằng giới khoa học đang thực hiện một công việc khó khăn: Thiết lập mối liên hệ giữ hoá chất tích tụ và tác động của chúng tới sức khoẻ động vật. Sự đe doạ tiềm năng tới sức khoẻ con người và động vật được coi là đủ nghiêm trọng để thúc đẩy quốc tế hành động. Vào tháng 5/2004, 151 quốc gia đã ký Công ước Stockholm về chất ô nhiễm hữu cơ bền. Mục đích của Công ước quốc tế này là loại trừ càng sớm càng tốt việc sử dụng 12 trong số các chất ô nhiễm hữu cơ nguy hiểm nhất.

[Robot]

Xâm nhập chuỗi thức ăn

Chất ô nhiễm hữu cơ bền là các hoá chất công nghiệp, phân huỷ chậm và tích tụ trong mô mỡ của động vật. Giới khoa học đã tìm thấy những độc tố này tích tụ ở mức cao hơn trong các loài động vật ở phần cao hơn của chuỗi thức ăn - một tiến trình được gọi là tích tụ sinh học.

Vào năm 1970, thuốc trừ sâu DDT được tìm thấy trong mỡ của hải cẩu Bắc Cực. Vào giữ những năm 1970, nó cũng được tìm thấy ở cá heo beluga, gấu vùng cực và cá. Các cuộc kiểm tra tiếp theo phát hiện dấu vết của một số hoá chất công nghiệp độc nhất trên thế giới, bao gồm polychlorinated biphenyl (PCB) và dioxin trong cơ thể động vật Bắc Cực

Năm 1987, mức PCB cao được tìm thấy trong cơ thể của các bà mẹ Inuit đang cho con bú tại Nunavut - lãnh thổ bán tự trị tại vùng Bắc Cực thuộc chủ quyền Canada. Kết quả này làm dấy lên sự lo ngại về tác động của chúng đối với sức khoẻ con người. Một nghiên cứu khác do các chuyên gia thuộc ĐH Laval ở Quebec tiến hành chỉ ra rằng mức PCB trong cơ thể của các bà mẹ Inuit cao gấp năm lần so với những người Canada khác. Các chuyên gia nói rằng nguyên nhân nằm ở chế độ ăn. Người Inuit phụ thuộc nhiều vào hoạt động săn bắn hải mã, cá voi, hải cẩu và các loài động vật khác ở gần đỉnh của chuỗi thức ăn.

Da cá voi và các thực phẩm giàu chất béo khác là những sản phẩm quan trọng trong các cộng đồng dân cư Bắc Cực. Mặc dù những chất béo đó là nguồn năng lượng cao song chúng chứa đầy hoá chất công nghiệp. Chẳng hạn, mức PCB trong mỡ cá voi beluga là 8mg/l (tám phần triệu). Trái lại, phần lớn mọi người có mức PCB trung bình chưa tới 1mg/l.

Huỷ hoại nội tiết

Người Eskimo săn cá voi (trên) và cảnh lấy mẫu mô của cá voi.

Nghiên cứu đã chỉ ra rằng các chất hữu cơ bền tích tụ trong mỡ của động vật có vú. Những động vật này hấp thụ độc tố thông qua việc ăn các loài động vật ở phần thấp hơn của chuỗi thức ăn. Nhiều độc tố gây rối loạn nội tiết, làm suy yếu khả năng sinh sản bằng cách bắt chước hoặc thay đổi hoạt động hoóc-môn. Ngoài ra, chúng còn gây ra những dị tật về xương, suy yếu hệ miễn dịch và các vấn đề về thần kinh. Ross lưu ý rằng độc tính của chất hữu cơ bền được tế bào tiếp nhận thông qua một cấu trúc có tên là thụ thể aryl hydrocarbon. Aryl hydrocarbon được tìm thấy ở mọi động vật có vú. Kết quả là, một loại hoá chất nhất định có tác động tương tự ở chuột, cá voi và con người. Ông nói: ''Các hoá chất này độc đối với mọi loài nói trên mặc dù độ nhạy cảm có thể thay đổi''.

Khi các nhà khoa học vừa tìm ra sự phổ biến của các chất ô nhiễm công nghiệp nổi tiếng tại môi trường Bắc cực, họ đã lại dò thấy những chất ô nhiễm mới trong cơ thể động vật và con người tại đó. Mùa thu năm ngoái, Hội đồng Bắc Cực - diễn đàn liên chính phủ của các cộng đồng bản địa và tám quốc gia sở hữu Bắc Cực - đã công bố một đánh giá kéo dài năm năm về tình trạng ô nhiễm của vùng này. Báo cáo viện dẫn mức tập trung ngày càng cao của hai loại hoá chất bền, mới. Đó là PBDE và PFOS. Polybrominated diphenyl ether (PBDE) là chất chống cháy dựa trên bromine. Chúng được sử dụng trong nhiều sản phẩm, từ vải vóc cho tới máy tính. Perfluorooctane sulfonate (PFOS) là một loại chất chống bẩn.

Dữ liệu trên, cập nhật một đánh giá trước đó về tình trạng ô nhiễm của Bắc Cực năm 1997, do một nhóm giám sát thuộc Hội đồng Bắc Cực đưa ra. Các thành viên của Hội đồng này bao gồm chính phủ các nước Canada, Đan Mạch, Iceland, Thuỵ Điển, Na Uy, Nga và Mỹ. Báo cáo lưu ý rằng việc sử dụng các chất chống cháy dựa trên bromine đã tăng mạnh trong mười năm qua. Sản lượng hàng năm trên toàn thế giới đã vượt quá 180.000 tấn và tập trung chủ yếu tại các vùng công nghiệp phía Bắc.

Một số chất chống cháy hoạt động tương tự PCB. PBDE dường như di chuyển xa hơn trong khí quyển. Một số nghiên cứu cho thấy chúng có thể độc đối với hệ miễn dịch cũng như ảnh hưởng tới sự phát triển thần kinh. Báo cáo cũng tìm thấy rằng perfluorooctane sulfonate dường như không phân huỷ trong mọi điều kiện. Tuy nhiên, theo Sang, ''các chất ô nhiễm di sản'' như PCB và DDT là những chất ô nhiễm chủ yếu trong cơ thể động vật Bắc Cực.

Nguy cơ từ khai thác dầu mỏ

Các nhà khoa học nói rằng những mối đe doạ khác của độc tố đối với con người và động vật tại Bắc Cực có thể lẩn quất trong khai thác dầu mỏ. Một nghiên cứu mới, kéo dài ba năm, sẽ được các nhà nghiên cứu thuộc Phòng thí nghiệm Biển Mote (Mỹ) tiến hành vào đầu năm tới. Nghiên cứu này sẽ kiểm tra hải cẩu râu và cá voi để phát hiện sự ô nhiễm hydrocarbon từ dầu thô. Dana Wetzel, chuyên gia nghiên cứu độc tố, cho biết: ''Do hoạt động khoan dầu khí và sự gia tăng hoạt động này tại Bắc Cực, đã có những lo ngại rằng nguồn thực phẩm của người Inuit có thể bị nhiễm dầu''.

Trong tháng 3/2004, Wetzel và nhà sinh học biển John Reynolds đã tới Barrow (Alaska) để lấy mẫu mô, cơ và mỡ từ cá voi bowhead trong suốt mùa săn hàng năm vào mùa xuân của người Inuit. Tập quán hàng nghìn năm này được tiến hành đúng vào lúc cá voi di cư. Họ cũng sẽ xét nghiệm hải mã, rái cá biển và trai ở quần đảo Aleutian của Alaska để tìm kiếm dấu vết của PCB, thuốc trừ sâu và dầu mỏ. Một số nhà khoa học lo ngại một loạt căn cứ quân sự bị bỏ hoang ở đó có lẽ đang gây ô nhiễm môi trường.

Minh Sơn (Tổng hợp)