Xoá chợ ướt

[Robot]

Xoá chợ ướt - những khu chợ tử thần?

Năm 1918, dịch cúm Tây Ban Nha lây từ lợn sang người và giết chết 40-50 triệu người, phần lớn đều còn trẻ trung và khỏe mạnh. Các quan chức y tế lo ngại rằng thảm họa tương tự sẽ xảy ra một lần nữa nếu chủng virus cúm ở gia cầm có thể lây lan sang người, đặc biệt là khi khoa học vừa xác định được rằng chủng virus cúm A (cúm gia cầm) có thể lây nhiễm và gây tử vong cho người.

Giới nghiên cứu sợ rằng sẽ xuất hiện một chủng virus cúm mới có nguồn gốc từ các loài chim hoang, lây lan sang người qua tiếp xúc trực tiếp với động vật ở chợ, cuối cùng gây nên một trận đại dịch với quy mô toàn cầu như dịch cúm Tây Ban Nha...

Cái gì cũng... ra chợ



Gà-người, người-gà sát sàn sạt, chẳng còn chút ranh giới nào.

Tại các nước phát triển, người dân đã quen với việc mua thịt đông lạnh tại cửa hàng hoặc siêu thị. Nhưng tại nhiều nơi trên thế giới, thịt được mua tại chợ gia súc, gia cầm tươi sống, hay còn gọi là "chợ ướt", nơi các dãy lồng động vật nuôi hoặc săn được còn sống nguyên (lợn, cá, gia cầm, thú nhỏ ) được mang ra chợ và giết thịt ngay tại chỗ.

Chợ ướt đã trở nên quá quen thuộc với khách du lịch và cư dân địa phương, những người khi vắng bóng thanh tra thực phẩm là lập tức yêu cầu chủ hàng giết thịt ngay tại chỗ để đảm bảo rằng thịt còn tươi nguyên và khỏe mạnh.

Chợ ướt xuất hiện khắp nơi trên thế giới: Trung Đông, Nam Mỹ, châu Á... Tại các khu chợ ướt ở Nam Trung Quốc, người dân địa phương tin rằng ăn thịt động vật hoang dã có thể giúp họ tăng cường sức lực, kéo dài tuổi thọ và có những phẩm chất quý báu khác. Tại chợ ướt của tỉnh Quảng Đông, bạn có thể tự do mua rùa, ếch, mèo hoang, chim gà hoang, khỉ, và chim trĩ.

Đối với lũ động vật ở chợ, hầu như không còn cách nào để trở lại môi trường tự nhiên của chúng, bởi thợ săn đánh bẫy chúng và mang tới những khu chợ nằm cách xa hàng trăm, thậm chí hàng nghìn dặm. Chẳng hạn như ở chợ ướt Quảng Đông, người ta có thể tìm thấy rùa mai mềm bắt ở Sumatra (cách 300km), tê tê ở Việt Nam (1.500km) và Thái Lan (1.800km), trăn ở vùng Mandalay thuộc Myanmar (3.100km), và rùa đỏ ở Florida thuộc Mỹ (15.000km).

[Robot]

Bẩn "kinh hồn"



Từ đâu rùa tới đây đem thân chịu cực?

Tất cả mọi động vật bán ở chợ đều mang trên mình vi sinh vật: virus, vi khuẩn và ký sinh trùng. Trong môi trường sống của chúng, lũ vi sinh vật này "nhảy" từ con vật này sang con vật khác, đôi khi sang cả người. Nhưng kể từ khi con người và động vật địa phương đã hình thành kháng thể đối với vi sinh vật, mức độ bệnh tật giảm xuống, và các vụ bùng phát dịch bệnh thường được kiểm soát ngay tại địa phương. Dân làng ở địa phương cũng đề ra những quy định về mặt văn hóa lẫn tôn giáo đối với việc xử lý và tiêu thụ động vật nhằm tự bảo vệ mình khỏi các căn bệnh có thể gây bùng phát.

Nhưng khi thú hoang bị đánh bắt và mang đi xa hàng ngàn kilomet tới các khu chợ tươi sống đông đúc, mối quan hệ này sẽ thay đổi. Vi sinh vật, động vật và con người vốn trước đây chưa bao giờ gặp nhau nay bỗng "hữu duyên" mà "tương ngộ". Chim và thú bị nhồi nhét vào lồng, dẫm đạp cả lên nhau. Khi khách hàng lựa chọn được con vật muốn mua, họ sẽ yêu cầu làm thịt ngay tại chỗ. Dịch ruột, phân và nước tiểu vương vãi khắp nơi. Các ngõ chợ thỉnh thoảng lại được vòi cao áp phun cho một đợt để tống sạch mọi vết máu và phân của động vật bị làm thịt. Vi sinh vật giờ đây tìm được vật chủ mới là các loại động vật khác nhau, thậm chí cả trên người. Đây là môi trường lý tưởng để truyền bệnh.

Hình thành dịch

Rất nhiều loại vi sinh vật - virus, vi khuẩn như Salmonella và E. coli, Giardia, ký sinh trùng - đều có khả năng gây bệnh. Nhưng các quan chức y tế vẫn lo ngại nhất về virus, đặc biệt là virus đường hô hấp như cúm A và virus corona gây bệnh SARS. Các loại virus này dễ dàng truyền từ người sang người dưới dạng giọt nước (hắt hơi, nước bọt) hoặc do nhiễm phân. Tiềm năng lây bệnh của chúng cực lớn, không chỉ giữa những người chủ hàng với khách hàng mà còn lan rộng ra cả cộng đồng.

Cúm A là loại bệnh lây nhiễm thông thường ở chim, lợn và người. Ở người, cúm A gây nên một trận ốm nhẹ khiến người bệnh bị sốt, đau nhức ở khớp, mệt mỏi và đau đầu, kéo dài trong khoảng bảy - mười ngày. Ở một số người, bệnh có thể nặng hơn, khiến bệnh nhân xuất huyết và dẫn tới tử vong. Đây thường là những người mắc bệnh mạn tính, người già, ốm yếu hoặc hệ miễn dịch không đủ mạnh.

Khi đã bị nhiễm virus cúm, người bệnh sẽ hình thành sức đề kháng với virus. Tuy nhiên, loại virus này lại không ổn định và thường biến đổi thành một chủng mới. Người nào trước đây bị nhiễm cúm A sẽ không miễn dịch đối với chủng mới, do vậy sẽ bị nhiễm và lại mắc những triệu chứng cúm như trước đây. Đây là lý do tại sao năm nào cũng xuất hiện chủng virus mới và những trận dịch mới.

Tuy nhiên, dù mới hình thành thì chủng virus này cũng vẫn mang những đặc điểm gien của virus đủ để cho hệ miễn dịch cơ thể nhận biết và phản ứng một cách hiệu quả, và mặc dù triệu chứng tương đối khó chịu thì cơ thể vẫn có thể đánh bật virus đi. Nếu vật liệu gien khác khá nhiều, cơ thể sẽ gặp khó khăn trong việc nhận dạng chủng virus, vì thế phản ứng miễn dịch sẽ không phát huy hiệu quả - người bị nhiễm sẽ yếu đi nhiều và có thể sẽ chết.

[Robot]

Từ chim sang chim



Chỉ cần một con bị nhiễm virus, cả đàn sẽ "ra đi mát mẻ".

Virus cúm A thường xuất hiện ở chim, đặc biệt là loài chim biết bơi và chim di trú. Nó có thể lây nhiễm sang các loài chim khác, đặc biệt là gia cầm như gà và gà tây. Những vụ lây nhiễm như thế có thể quét qua cả đàn gia cầm, tàn sát với tỷ lệ tử vong gần như 100%. Vụ bùng phát cúm gia cầm vừa qua đã ảnh hưởng đến chín nước, khiến cho khoảng 100 triệu gia cầm bị chết hoặc phải tiêu huỷ. Tuy nhiên, chủng virus cúm A này lại tương đối khác so với virus cúm ở người. Mặc dù virus cúm thường lây nhiễm từ chim sang chim, chúng lại gần như không thể lây sang người, bởi vì virus này có một loại protein đặc biệt có tên là hemagglutinin membrane glycoprotein, cho phép virus cúm có thể chui vào trong tế bào. Thông thường, protein này không thể mở được tế bào người. Nhưng nếu biến dạng đi, nó có thể hình thành một dạng protein mới lây nhiễm được sang người.

Điều này đã từng xảy ra ở Hong Kong vào năm 1997 khi 18 người bị nhiễm cúm (sáu người chết) và một lần khác vào năm 2003 khiến hai người bị nhiễm, một người chết - hầu hết đều xảy ra sau khi nạn nhân ghé vào các khu chợ ướt. Các ca này đánh dấu lần đầu tiên cúm A lây nhiễm sang người. Trong đại dịch cúm gia cầm vừa qua tại Đông Nam Á, virus cũng đã nhảy sang người với 34 ca lây nhiễm và 23 ca tử vong ở Thái Lan và Việt Nam. May mắn là cho đến nay vẫn chưa có trường hợp nào lây từ người sang người.

Từ người sang người

Tuy nhiên, hoàn toàn có khả năng xuất hiện một chủng virus cúm mới lây nhiễm từ người sang người, bởi virus cúm A có thể tái kết hợp nguyên liệu gien của nó với các virus khác để tạo thành một virus mới. GS John Mackenzie thuộc Trường Khoa học Vi khuẩn và Phân tử (ĐH Queensland, Australia) cho biết: "Chúng tôi rất lo ngại về việc những người mang virus cúm A có thể đồng thời nhiễm cúm người, tạo nên hiện tượng tái kết hợp các chủng virus để tạo nên một chủng virus hoàn toàn mới. Chúng có thể dễ dàng truyền từ người sang người, đồng thời vẫn duy trì được những đặc tính độc hại của virus cúm A."

Nhiều người cho rằng việc các loài virus cúm tái kết hợp với nhau cũng chính là nguyên nhân gây nên dịch cúm Tây Ban Nha năm 1918, khiến cho 40-50 triệu người chết trên khắp thế giới. (Gọi là cúm Tây Ban Nha bởi vì thời gian đấy, mọi người tưởng lầm là dịch cúm này có nguồn gốc từ Tây Ban Nha.) Và điều bất thường đối với một đại dịch cúm chính là hầu hết những người chết đều là nam giới trẻ trung, khỏe mạnh. Con người có rất ít (nếu không muốn nói là không có) sức đề kháng đối với loại virus này.

Năm 2001, TS Mark Gibbs, ông John Armstrong và GS Adrian Gibbs thuộc Trường Thảo mộc và Động vật học, ĐH Quốc gia Australia, đã sử dụng phương pháp phân tích hệ thống sinh và kết luận rằng protein hemagglutinin của cúm Tây Ban Nha là sự kết hợp nguyên liệu gien giữa cúm lợn với cúm người. Sự tái kết hợp này đã khiến cho virus cúm trở nên độc hại hơn, gây nên thảm họa kinh khủng trong lịch sử loài người. Các quan chức y tế đang lo ngại rằng điều này sẽ lặp lại một lần nữa, và nơi xuất phát sẽ là các khu chợ ướt của châu Á. Nếu một chủng virus mới từ gia cầm châu Á có thể kết hợp được với chủng virus cúm ở người và có thể lây nhiễm, một đại dịch lớn không kém chắc chắn sẽ nổ ra.

Điều khiến cho các nhà khoa học đặc biệt đau đầu là chủng virus cúm lây từ gia cầm sang người ở cả năm 1997 lẫn năm 2003-2004 vừa qua (H5N1) cực kỳ độc hại. Sức đề kháng của con người đối với chúng rất thấp, và tỷ lệ tử vong do lây nhiễm rất cao. Mặc dù chưa lây từ người sang người, H5N1 đã từng kết hợp với các chủng virus khác, và không ai dám khẳng định rằng chúng lại không lây lan.

Nếu điều này xảy ra, chắc chắn dịch bệnh sẽ lan nhanh hơn so với năm 1918. Đại dịch năm 1918 phải mất hai năm mới "chu du" được khắp toàn cầu. Ngày nay, với sự phát triển của ngành hàng không, virus sẽ hiện diện khắp nơi trên thế giới trong vòng một - hai ngày. Virus cúm H5N1 có khả năng kháng các loại thuốc chống virus, trong khi chúng ta lại không có đủ thời gian để bào chế một loại vắc-xin đặc trị. Có thể nói rằng chưa thể nào kiểm soát được chúng. GS Mackenzie nói: "Trên thế giới, có thể sẽ có hàng ngàn, thậm chí hàng triệu người tử vong."

[Robot]

Cấm chợ ướt?

Hiểu rõ nguy cơ này, chính quyền một số nơi đang kêu gọi đóng cửa tất cả các chợ ướt. Đầu năm nay, các nhà khoa học thuộc Hội Bảo tồn Động vật Hoang dã New York đã tổ chức một consortium nhằm kêu gọi đóng cửa chợ ướt. Và tờ tạp chí y khoa danh tiếng của Anh là The Lancet số tháng 1 cũng đưa ra lời khuyến cáo tương tự. Nhưng ở các quốc gia Đông Nam Á, đóng cửa chợ ướt đồng nghĩa với việc đẩy hàng ngàn chủ hàng và nhân viên vào cảnh thất nghiệp, và nguy cơ những người ngày rút vào hoạt động "ngầm" sẽ khiến cho tình hình trở nên khó kiểm soát hơn.

Thay vào đấy, một số chuyên gia đang kêu gọi các chính phủ đề xướng những chiến dịch nâng cao điều kiện vệ sinh tại các khu chợ ướt, đồng thời ngăn chặn hành động đánh bẫy và bán động vật hoang bằng cách giáo dục cho người tiêu dùng và chủ hàng về nguy cơ đối với sức khỏe gây ra do tiếp xúc quá gần với động vật hoang.

Hiện nay, một số chính phủ đã chú ý đến nguy cơ này. Hong Kong là nơi bắt tay vào hành động nhanh nhất. Năm 1997, chim cút và tất cả các loài chim biết bơi, trong đó có cả vịt và ngỗng, đều bị cấm ngặt tại mọi khu chợ của Hong Kong. Đồng thời, tất cả các chợ chim đều bị buộc phải thực hiện mỗi tháng một ngày sạch - mọi người thống nhất ngừng họp chợ trong ngày để làm vệ sinh. Tương tự, khi đại dịch SARS đang lúc cao điểm vào năm ngoái, tất cả mọi chợ động vật sống ở Quảng Đông (nơi SARS phát sinh) đều bị chính quyền Trung Quốc đóng cửa.

Tiêu huỷ



Đi về đâu, khi virus H5N1 vẫn còn trong môi trường?

Tiêu huỷ động vật bị nhiễm virus cũng là một phương pháp. Khoảng 100 triệu gia cầm ở chín quốc gia châu Á nhiễm virus cúm A đã bị tiêu huỷ kể từ khi dịch cúm bùng phát. Tuy nhiên, gia cầm chỉ là vật mang chứ không phải là nguồn gốc của cúm A, vì thế tiêu huỷ có thể chỉ hạn chế được tốc độ lây lan chứ không thể ngăn virus mới khỏi xuất hiện.

Cũng đã có những lời kêu gọi giết chết động vật hoang dã, nhưng điều này cũng đầy nguy hiểm. Thật không dễ để khẳng định loài vật nào là nguồn gốc phát sinh virus. Hơn nữa, chúng ta cũng không thể nào xoá sổ tất cả. Hồi đầu năm nay, khi mới có dấu hiệu trở lại của SARS, khoảng 10.000 con cầy hương, "nghi phạm số một" trong việc mang virus corona gây nên bệnh SARS, đã bị chính quyền tỉnh Quảng Đông "khai tử". Sau trận "thảm sát" này, cầy hương đã trở nên hiếm gặp tại các khu chợ của Quảng Đông nhưng vẫn xuất hiện ở các khu vực bên ngoài địa phận tỉnh, tất nhiên là với giá đắt hơn rất nhiều. Cấm kiểu ấy chỉ tổ làm tăng giá, nâng cao lợi nhuận cho việc đánh bẫy, và khiến cho thợ săn càng ra sức để mang chúng ra chợ càng nhiều càng tốt.

Thay đổi khẩu vị



Người tiêu dùng đang dần quen với việc mua thịt đông lạnh ở siêu thị. Nhưng liệu có kịp chạy đua với nạn dịch sắp tới?

Trong khi chính quyền các nước có thể sẽ không bao giờ thực hiện nổi việc kiểm soát hay xoá bỏ hoàn toàn các chợ ướt thì những lực lượng khác lại có thể. Trên khắp khu vực Đông Nam Á, khi thu nhập tăng lên, bộ mặt bán lẻ cũng thay đổi. Nhiều hệ thống siêu thị lớn đang mọc lên, bán loại thịt đã được làm lạnh hoặc ướp đông chứ không phải là giết mổ tại chỗ như trước. Điều này sẽ khiến cho tầng lớp trung lưu cảm thấy thuận tiện hơn nhiều, giá bán lại rẻ trong khi đảm bảo được chất lượng. Người tiêu dùng dần quen, nắm bắt được giá cả cố định chứ không cần phải mặc cả như trước đây ở các khu chợ ướt nữa.

Mặc dù siêu thị chỉ là một phần nhỏ của thị trường, chẳng hạn chỉ mới chiếm khoảng 5% ở TP.HCM, song hệ thống này vẫn đang phát triển tương đối nhanh chóng. Hiện nay, phần lớn người tiêu dùng trẻ tuổi đang dần quen với việc mua thịt đông lạnh từ siêu thị, và xu hướng này sẽ dần thay thế các khu chợ ướt...

Thế nhưng liệu "phương pháp siêu thị" này có đủ thời gian để chạy đua với trận đại dịch toàn cầu tiếp theo?

Khánh Hà (Tổng hợp)